Çayönü Höyüğü -Hilar Mağaraları
Geçmişten günümüze bütün tarihçiler insanlığı; Taş dönemi insanları, Bakır dönemi insanları, Tunç dönemi insanları ve Demir dönemi insanları olarak 4 gruba ayırmıştır.
İlkel hayat koşulları ve yaşantı tipinin oluşturduğu Yontma Taş Çağı insanlığın başlangıç dönemi olarak kabul edilmektedir. İlk insanlar üretimi bilmediklerinden hayatlarını avcılık ve toplayıcılıkla sürdürüyordu. Yontma taş devrini, orta taş devri olan mezolitik dönem ve onu da konumuz olan Çayönü’nün de yer aldığı cilalı taş devri takip etmektedir. İnsanlık için devrim niteliğinde olan Cilalı Taş Devri’nin bu kadar önemli olmasının en büyük nedeni üretime geçiştir. İnsanlar göçebelikten yerleşik hayata geçmeye başlayıp, avcılık ve hazır toplayıcılığın yanında yaban hayvanlarını evcilleştirme ve yabani tahılları ekip biçmesini de yavaş yavaş öğrenmeye başladı. Sonra, taneleri öğütmek için geniş ve ağır taşların kullanıldığı değirmenlerin yapımı, tohumların saklanması için yeni yöntemler geliştirildi.
Çayönü tarihi İ.Ö 7250-6750 tarihleri arasında yani, günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesinde başlamıştır. Dünyanın en eski yerleşim ve üretim yerlerindendir.
Anadolu ve Mezopotamya’da nice tarih meraklısı veya arkeoloji meraklısı bilim insanı araştırmalar yapmış ve daima ilk insanlar nasıl yaşamış, nasıl yerleşik hayata geçmiş, ilk defa nerede yerleşik hayata geçmiş, üretimi nasıl öğrenmiş ve ne zaman üretmiş. Bu ve bunun gibi onlarca sorunun peşinde koşan bilim insanlarının ilçemizde de yapmış olduğu kazılarda dünyanın ilk yerleşim ve üretim yerlerinden biri olan Çayönü bulunmuştur.
Coğrafyanın ve ülkenin şartları dolayısıyla kısıtlı imkanlarla yapılan kazılar ilçe halkı tarafından yeterli bulunmayıp, tarih kitaplarında yer alan bu şehrin tamamının gün yüzüne çıkarılması ve insanlığa ulaştırılması istenmektedir.
Çayönü, Hilar (Sesverenpınar) köyünün yanında Ergani’ye 7 KM uzaklıktadır.