Diyarbakır ilinin Çınar ilçesinde bulunan Zerzevan Kalesi, Roma İmparatorluğu döneminde askeri yerleşim olarak kullanılmış. İnsanlığın kültürel gelişimini oluşturan farklı kültürel-inanç evrelerine ait izleri bir arada taşıyor, Pagan ve Hristiyan Roma’ya ait mimari yapılar döneminin bütün özelliklerini ve teknolojik gelişmelerini yansıtıyor. Kalenin içindeki tapınak Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınak ve dünyada ortaya çıkarılan son Mithraeum (Mithras Tapınağı) olma özelliği taşıyor. Bu özelliklerinde dolayı da Zerzevan Kalesi ve Mithraeum, UNESCO Dünya Mirası Geçici listesinde yer alıyor.
Bölgede Asur Dönemi’nde (M.Ö 882-611) Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin var olduğu, Pers Dönemi’nde (M.Ö 550-331) Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanının yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanıldığı sanılıyor. Severuslar Dönemi’nde (M.S 198-235) asıl askeri yerleşim inşa edilmiş. Savaş olmadığı zamanlarda bu askeri yerleşimde yaklaşık 1.200 asker ve 400 sivilin yaşadığı tahmin ediliyor. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (M.S 491-518) ve Justinianos I (M.S 527-565) dönemlerinde onarılmış, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son hâline getirilmiş. Kale 639 yılında İslam orduları tarafından bölgenin fethine kadar kesintisiz olarak kullanılmış. Bu tarihten sonra stratejik önemini kaybeden Zerzevan Kalesi geçici barınak olmuş.
1890’larda kaleye yerleşen bir aile sonradan 17 haneye ulaşmış. 1967’de su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle Zerzevan’a oldukça yakın olan bugünkü Demirölçek Köyü’nü (eski ismiyle Kela Zerzevan) kurarak oraya taşınmışlar.
Zerzevan Kalesi’nde yaklaşık 1.400 yıl boyunca hiçbir kazı çalışması yapılmamış. Henüz başlayan kazılarda hem askerlerin hem de sivillerin yaşadığına dair kalıntılara ulaşılıyor. Romalılar’ın kullandığı ameliyat aletleri, ailelerin takıları, kadınların saç iğnesi, kandiller, seramik kaplar gibi hem günlük hem de askeri yaşama dair her türlü eser iyi korunmuş bir şekilde ortaya çıkarılıyor. Şu ana kadar hem pagan Roma hem de Hristiyan Roma’ya ait büyük bir koleksiyon ele geçirildi. Ayrıca Asur Dönemi’nden taş, metal, seramik eserler, Asur mührü bulundu. Yakın zamanda Zerzavan Müzesi yapılarak bu eserlerin sergilenmesi planlanıyor.
Zerzevan Kalesi, Diyarbakır-Mardin kara yolu üzerinde, Çınar ilçesine bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alıyor. Buranın sadece sur içi 60 dönümlük alanı kaplıyor. Sur dışıyla birlikte yaklaşık 1.000 dönümlük alanda kazı ve araştırmalar devam ediyor.